Complexetraumatisering
Kees Roest
Ineke is het slachtoffer van seksueel misbruik, mishandeling en emotionele
verwaarlozing, zaken die vaker samengaan dan vaak wordt gedacht. Zij is gehuwd en heeft twee kinderen. Ineke kan seksualiteit binnen haar huwelijk maar op één manier ‘beleven’: verstand op nul, blik op oneindig. Als kind al is zij er bedreven in geraakt zichzelf volkomen ongevoelig te maken. Er gebeurt dan wel van alles met haar lichaam, maar het heeft niets meer met haarzelf te maken. Ineke lijkt voor haar omgeving wel eens hard en ongenaakbaar. Dat heeft te maken met een sterk geworteld wantrouwen ten opzichte van alles en iedereen. Wanneer mensen te dichtbij komen, gaan er alarmbellen bij haar rinkelen.
Wie zegt dat die ander te vertrouwen is? Ineke vindt het moeilijk een afhankelijke positie in te nemen, of zich kwetsbaar op te stellen. Zij voelt zich slechts veilig, wanneer ze ‘tot de tanden toe gewapend is’. In haar jeugd wist ze zich overgeleverd aan een grillige tirannieke vader en een moeder die uit angst voor vader niet ingreep. Vele malen is zij door haar vader zo ernstig lichamelijk mishandeld dat het een wonder is dat ze nog leeft.
Wat is een complexe PTSS?
Misschien weet u iets van PTSS, of, anders gezegd, van een posttraumatische
stressstoornis? Dit kan ontstaan, nadat iemand een ernstig trauma heeft
meegemaakt, zoals een verkeersongeval, verkrachting of beroving. Er is dan sprake van regelmatige herbelevingen, de neiging om alles wat tot zo’n herbeleving leidt te vermijden en een sterk verhoogde mate van algehele spanning en angst. Wanneer mensen langdurig getraumatiseerd zijn, schiet deze diagnose echter tekort om alles te beschrijven wat zo iemand mankeert. Het beeld bij langdurige traumatisering wordt wel aangeduid als PTSS, type-II, of als complexe PTSS.
Deze laatste aanduiding is afkomstig van Judith Herman, die er in haar boek ‘Trauma en herstel’ een lans voor brak. Naast de gewone symptomen van PTSS zien we bij de complexe variant ook allerlei verschijnselen die het gevolg zijn van jarenlang scheefgroei van de persoonlijkheid. Het laat diepe sporen na wanneer je als kind geen veiligheid of geborgenheid hebt ervaren, wanneer je grenzen voortdurend werden overschreden, zodat je die grenzen amper kon ontwikkelen.
Symptomen van complexe PTSS
De belangrijkste symptomen zijn: snel boos worden of juist helemaal niet, niet meer weten wat je de vorige dag gedaan hebt, jezelf als compleet waardeloos en mislukt ervaren, soms de neiging om je in een nieuwe misbruiksituatie te begeven, verstoorde seksuele ontwikkeling, wantrouwen in relaties, neiging zichzelf te beschadigen, suïcidepogingen, gevoel niet lang te zullen leven, gevoel van leegte, neiging tot misbruik van middelen, impulsiviteit, intense hekel aan eigen lichaam, niet weten wie men zelf is, extreme schuld- schaamte- en minderwaardigheidsgevoelens, angst eigen kinderen te zullen mishandelen,
vreemde wegrakingen, kortdurende psychotische belevingen, zwart-wit denken en beleven. Het betreft hier slechts een greep uit de mogelijke symptomen. Soms zal in plaats van een complexe PTSS eerder de diagnose borderline-persoonlijkheidsstoornis of dissociatieve identiteitsstoornis worden gesteld (56% van de borderliners en 80% van de DIS-sers kent een misbruikverleden!). De symptomen van deze stoornissen overlappen sterk met die van de complexe PTSS.
Behandeling van complexe PTSS
Anders dan bij de behandeling van een enkelvoudige PTSS gaat het hier om een
langdurige intensieve behandeling. Schrijfopdrachten of andere vormen van
confrontatie zijn hier in eerste instantie vaak af te raden. Het kan een intense
herbeleving met zich meebrengen, met gevaar voor sterke ontregeling. Iemand moet eerst voldoende sterk zijn, om een dergelijke verwerkingstherapie goed aan te kunnen. Er kan een lange tijd overheen gaan voor iemand zover is dat hij de
therapeut durft te vertrouwen. Het gebeurt nogal eens dat incestslachtoffers pas
tegen een derde of vierde hulpverlener durven te zeggen wat er echt is gebeurd en dan nog vaak met zeer veel angst en schroom. Het allereerste aandachtspunt in de behandeling is ervoor te zorgen dat het misbruik stopt.
Soms moet daarvoor een uithuisplaatsing worden geregeld. Een tweede fase binnen een behandeling kan bestaan uit het bevorderen van een goede dagbesteding en structuur. Ook zal er aan vergroting van sociale en assertieve vaardigheden worden gewerkt. Vaak is uiteindelijk toch een opname nodig, waarin dan met verschillende methodes tegelijk kan worden gewerkt. Dan behoort ook creatieve therapie, bewegingstherapie en activiteitentherapie tot de mogelijkheden. Belangrijk is ook dat iemand al snel leert hoe hij crisismomenten, bijvoorbeeld een neiging tot suïcide, kan opvangen.
Van valkuil naar ladder
De diepste kern van de complexe PTSS is gelegen in de manier waarop het
slachtoffer (of beter: de overlevende!) de wereld is gaan waarnemen. Wanneer
iemand geleerd heeft dat niemand echt om hem geeft, zal hij of zij hier steeds
opnieuw in bevestigd worden. Zelfs wanneer er positieve aandacht wordt geboden, zit iemand al te wachten op het moment dat hij of zij zich weer niet begrepen voelt. Dit worden wel valkuilen genoemd. Naast deze verwaarlozingsvalkuil is er een wantrouwenvalkuil: het idee dat niemand echt is te vertrouwen. Of een misbruikvalkuil: het idee dat anderen je zullen gebruiken voor hun eigen gerief. Of een minderwaardigheidsvalkuil: het idee door en door slecht en waardeloos te zijn.
In een zogenaamde schemagerichte cognitieve gedragstherapie wordt gewerkt aan het veranderen van deze en andere valkuilen. Iemand leert ze te herkennen en leert nieuwe opvattingen over zichzelf, anderen en de wereld om hem heen. Deze nieuwe opvattingen worden wel ladders genoemd. De ladder van Ineke was: ‘De meeste mensen zijn te vertrouwen, ook al doen ze niet altijd precies wat ik graag zou willen’. Het meet ingrijpende tenslotte is dat de traumatisering ook zijn invloed kan hebben op hoe iemand het geloof beleeft. Werkelijk geloven dat de Heere naar je wil luisteren als je bidt, is voor een incestslachtoffer vaak moeilijk.
Wat kun je doen als familie of vrienden?
In de eerste plaats geldt hier: heb veel geduld. Accepteer dat het slachtoffer een zeer lange weg te gaan heeft. Accepteer dat forse terugval kan plaatsvinden. Accepteer dat iemand de goedbedoelde zorg soms averechts kan ervaren. Begrijp hoe moeilijk het voor de misbruikte persoon kan zijn om u in vertrouwen te nemen. Probeer er voor de ander te zijn, zonder uw hulp aan de ander op te dringen. Het gaat er om dat er een goede middenweg bewandeld wordt tussen afstand en nabijheid: kom niet te dichtbij, maar toon u ook niet onverschillig. Wees beschikbaar wanneer het nodig is. Stel daarbij wel duidelijke grenzen. Wanneer u helder bent over wat u wel kunt bieden en wat niet, voorkomt u onnodige frustratie,
maar leert u ook de persoon in kwestie hoe je grenzen stelt. Blijf rustig wanneer de ander een agressieve bui heeft, maar laat u daardoor niet leiden. Begrijp dat hoe voorzichtig u ook bent, de ander door iets wat u zegt, of alleen door de manier waarop u iets doet, volledig in paniek kan raken. Zoals een incestslachtoffer in een herbeleving kan schieten, enkel vanwege het geluid van voetstappen op de trap. Lees zelf ook het nodige over traumatisering, PTSS, dissociatie, borderline. U zult dan veel beter leren begrijpen wat er gaande is. Het allerbelangrijkste advies: bid voor de ander, zonder ophouden